Nizami Gəncəvi kimdir? Şərq Poeziyasının Dahisi

Nizami Gəncəvi, XII əsrin böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri, Şərq ədəbiyyatının və mədəniyyətinin əvəzolunmaz simalarından biridir. Onun yaradıcılığı poeziyanın, fəlsəfənin və humanizmin şah əsərləri ilə doludur. Nizami yalnız bir şair deyil, həm də öz dövrünün dərin düşüncəli filosofu və yüksək mənəvi dəyərlərin daşıyıcısı kimi tanınır. “Nizami Gəncəvi kimdir” sualına cavab axtararkən onun həyatına, yaradıcılığına və Azərbaycan mədəniyyətinə təsirinə diqqət yetirmək vacibdir.
Nizaminin həyatı və yaradıcılığı
Nizami Gəncəvi 1141-ci ildə Azərbaycanın qədim şəhəri olan Gəncədə dünyaya göz açıb. Əsl adı İlyas Yusif oğlu Nizami olan şair, ədəbiyyat aləmində “Nizami” təxəllüsü ilə məşhurlaşıb. Onun həyatı barədə dəqiq məlumatlar məhdud olsa da, o dövrün elmi və mədəni mühiti ilə yaxından bağlı olduğu məlumdur.
Nizami, öz dövründə yüksək təhsil almış və dərin biliklərə malik bir şəxs idi. O, həm Şərq fəlsəfəsi, həm də islam elmlərini dərindən mənimsəmiş, bu bilikləri öz əsərlərində uğurla əks etdirmişdir. Şairin ədəbiyyatda yeni bir nəfəs gətirdiyi dövr, Azərbaycan ədəbiyyatının qızıl dövrü hesab edilir.
Xəmsə – Nizaminin əvəzolunmaz irsi
Nizami Gəncəvinin ən məşhur əsərləri “Xəmsə” adlanan beş poemadan ibarətdir. Bu poemalar:
- “Sirlər xəzinəsi” – Didaktik və fəlsəfi məzmunlu əsərdir. Burada insanın mənəvi inkişafı və əxlaqi dəyərləri geniş şəkildə tərənnüm olunur.
- “Xosrov və Şirin” – Sevgi və sədaqət mövzusunda yazılmış epik əsərdir.
- “Leyli və Məcnun” – Məhəbbətin ən saf və ülvi forması təsvir olunur. Bu əsər Şərqdə sevgi ədəbiyyatının ən gözəl nümunəsi hesab edilir.
- “Yeddi gözəl” – Fərqli mədəniyyətlərin və mənəvi dəyərlərin harmoniya içində təsvir olunduğu əsərdir.
- “İsgəndərnamə” – Böyük İsgəndərin həyatı və fəlsəfi düşüncələri ilə bağlı yazılmış əsərdir.
Bu əsərlərin hər biri Azərbaycan və dünya ədəbiyyatında böyük iz buraxmışdır. Nizami, bəşəri mövzuları poetik şəkildə təsvir etməklə ədəbiyyatın sərhədlərini genişləndirmişdir.
Humanizm və fəlsəfi dərinlik
Nizaminin əsərlərində humanizm mühüm yer tutur. O, insanın mənəvi kamilləşməsinə və cəmiyyətin inkişafına xüsusi önəm verirdi. Şairin əsərlərində sevgi, mərhəmət, ədalət və dostluq kimi ali dəyərlər tərənnüm olunur. Məsələn, “Leyli və Məcnun” poeması təkcə romantik sevgi haqqında deyil, həm də insanın daxili aləminin dərinliklərinə bir səyahətdir.
Nizami həmçinin əsərlərində elmi biliklərə böyük önəm verirdi. O, astronomiya, tibb, coğrafiya və digər sahələrdən istifadə edərək əsərlərini zənginləşdirmişdir. Onun poeziyasında elm və incəsənət harmonik bir şəkildə birləşir.
Şərq və Qərb mədəniyyətlərinə təsiri
Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı təkcə Azərbaycan və Şərq dünyasında deyil, Qərbdə də tanınmış və təqdir edilmişdir. Onun əsərləri bir çox dillərə tərcümə olunub və dünya ədəbiyyatında xüsusi yer tutub.
Xüsusilə, Nizaminin “Leyli və Məcnun” poeması Şekspirin “Romeo və Cülyetta” əsərinə təsir etdiyi ehtimal edilir. Bu, Nizaminin ideyalarının bəşəri xarakter daşıdığını və sərhədləri aşdığını göstərir.
Azərbaycan mədəniyyətində Nizaminin rolu
Nizami Gəncəvi, Azərbaycan xalqının qürur mənbələrindən biridir. Onun yaradıcılığı milli ədəbiyyatımızın əsası kimi qəbul edilir. Azərbaycanın müstəqillik dövründə də Nizaminin irsi xüsusi diqqət mərkəzində saxlanılır. Gəncə şəhərində Nizami Gəncəvi adına muzey və məqbərə onun xatirəsini yaşadır. Bundan əlavə, hər il müxtəlif tədbir və konfranslar təşkil olunur ki, bu da onun əsərlərinin ölməzliyini bir daha təsdiqləyir.
Nizaminin poeziyasından bəzi nümunələr
Nizami Gəncəvinin əsərləri həm də dərin poetik məna ilə zəngindir. Onun poetik ifadələri insanın ruhuna təsir edir. Məsələn, “Sirlər xəzinəsi”ndə şair belə deyir:
“İnsan öz əməlləri ilə ucalır, sözlərlə deyil.”
Bu fikirlər, Nizaminin insanın daxili dəyərlərinə verdiyi əhəmiyyətin parlaq nümunəsidir.
Nizaminin müasir dövrdə aktuallığı
Müasir dövrdə Nizami Gəncəvinin ideyaları daha da aktuallaşır. Onun sevgi, sülh və ədalət haqqında düşüncələri qlobal problemlərin həllində böyük əhəmiyyət daşıyır. Nizaminin əsərləri bizə həm milli, həm də bəşəri dəyərlərin əhəmiyyətini xatırladır.