+Karteller Kimdir? İqtisadiyyatın Qaranlıq Tərəfi
Karteller mövzusunda söhbət etdikdə, biz iqtisadiyyatın dərinlərində gizlənən və rəqabət prinsiplərinə təsir edən maraqlı bir fenomendən danışırıq. Karteller, eyni sektorda fəaliyyət göstərən müəssisələrin əməkdaşlıq edərək bazar üzərində nəzarəti ələ almaq məqsədilə rəqabəti məhdudlaşdıran razılaşmalarını ifadə edir. Onlar bir çox sahələrdə mövcuddur və iqtisadiyyat üçün həm faydalı, həm də zərərli ola bilərlər. Bu yazıda kartellərin mahiyyəti, yaranma səbəbləri, fəaliyyət prinsipləri və təsirləri haqqında ətraflı məlumat təqdim edəcəyik.
Kartellerin Mahiyyəti
Kartellerin əsas mahiyyəti rəqabəti məhdudlaşdıraraq bazar üstünlüyü qazanmaqdır. Bu birliklər adətən aşağıdakı sahələrdə formalaşır:
- Qiymətlərin razılaşdırılması
- İstehsal həcminin məhdudlaşdırılması
- Bazarı bölüşdürmə
- Texnoloji inkişafın qarşısını alma
Bu razılaşmalar adətən gizli şəkildə həyata keçirilir və qanunlara ziddir. Karteller kimdir? Bu sualın cavabını sadə dillə desək, onlar bir-biri ilə rəqabət aparmalı olan, lakin mənafelərini qorumaq üçün birlikdə işləyən müəssisələrdir.
Kartellerin Yaranma Səbəbləri
Kartellerin yaranma səbəbləri iqtisadiyyatın strukturu və bazar şəraiti ilə sıx bağlıdır. Əsas səbəbləri aşağıdakı kimi sıralamaq olar:
- Rəqabətin azaldılması ehtiyacı
Sektordakı rəqabət səviyyəsinin yüksək olduğu hallarda şirkətlər zərərə düşməmək üçün qiymətlərin razılaşdırılmasına üstünlük verirlər. - Monopoliya qurmaq istəyi
Kartellər bazar üzərində monopoliya effekti yaratmağa çalışır, çünki bu, mənfəəti artırır. - Maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi
Kartel üzvləri bir-biri ilə əməkdaşlıq edərək qiymətlərin və bazar paylarının stabil qalmasını təmin etməyə çalışır. - Qanun boşluqlarından istifadə
Bəzi hallarda qanunvericilikdə olan boşluqlar və ya zəif nəzarət mexanizmləri kartel formalaşmasına imkan yaradır.
Kartellerin Fəaliyyət Prinsipləri
Kartellər əsasən aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:
- Müştərək razılaşmalar: Kartel iştirakçıları arasında qiymətlər, istehsal kvotaları və ya digər bazar faktorları haqqında razılaşmalar əldə edilir.
- Gizlilik: Onlar fəaliyyətlərini mümkün qədər gizli saxlayır, çünki kartelçilik əksər ölkələrdə qanunlara ziddir.
- Nəzarət: Kartel iştirakçıları bazar üzərində nəzarət edir və istənilən rəqabəti məhdudlaşdırır.
Bu fəaliyyət prinsipləri bazarların təbii funksiyasını pozaraq istehlakçıların zərərinə səbəb olur.
Kartellerin Təsirləri
Kartellerin təsirləri iki əsas kateqoriyaya bölünə bilər: iqtisadi və sosial təsirlər.
İqtisadi Təsirlər
- Qiymətlərin yüksəlməsi: Kartelçilik qiymətlərin süni şəkildə artırılmasına səbəb olur, bu da istehlakçıların maliyyə yükünü artırır.
- İnnovasiyanın azalması: Kartellər rəqabəti məhdudlaşdırdığı üçün şirkətlər arasında yeniliklərə olan ehtiyac azalır.
- Bazarın qeyri-şəffaflığı: Kartellər bazarın funksionallığını pozaraq şəffaflığı azaldır.
Sosial Təsirlər
- İstehlakçıların etibarsızlığı: Qiymət manipulyasiyaları və bazar hiylələri istehlakçıların iqtisadi sistemə olan etibarını azaldır.
- İşsizlik: Kartellər tərəfindən tətbiq olunan istehsal məhdudiyyətləri iş yerlərinin azalmasına səbəb ola bilər.
Kartellərlə Mübarizə Yolları
Kartellerin fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq üçün dünya üzrə bir çox ölkə ciddi qanunvericilik tədbirləri görmüşdür. Antikartel qanunları bu məqsədlə tətbiq edilən əsas mexanizmdir.
- Qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi: Şirkətlər arasında gizli razılaşmaların qarşısını almaq üçün daha sərt qanunlar qəbul edilir.
- Cərimələr və sanksiyalar: Kartel iştirakçıları yüksək cərimələrlə və hətta həbs cəzaları ilə üzləşir.
- Məlumatlandırma kampaniyaları: İstehlakçıların kartellərin təsirləri haqqında məlumatlılığını artırmaq üçün maarifləndirici tədbirlər həyata keçirilir.
Dünya Təcrübəsindən Nümunələr
Karteller dünyanın bir çox ölkəsində geniş yayılmışdır. Bu fenomenin bəzi məşhur nümunələri:
- OPEC: Neft İxrac Edən Ölkələr Təşkilatı (OPEC) neft bazarını tənzimləmək üçün kartel mexanizmlərindən istifadə edir.
- Avtomobil sənayesi kartelləri: Avropa və ABŞ-da bir çox avtomobil istehsalçısı rəqabəti məhdudlaşdırmaq üçün gizli razılaşmalar əldə etmişdir.
Bu nümunələr göstərir ki, karteller təkcə inkişaf etməmiş deyil, inkişaf etmiş ölkələrdə də mövcuddur.
Kartellərin Gələcəyi
Müasir dövrdə texnologiyanın və məlumat axınının sürətli inkişafı kartellərin fəaliyyətini çətinləşdirir. Yeni texnologiyalar vasitəsilə daha effektiv nəzarət mexanizmləri yaradılır. Bununla belə, kartellərin tamamilə aradan qaldırılması çətin görünür, çünki iqtisadiyyatın bəzi sahələrində bu cür razılaşmalar hələ də mövcuddur.
